A. Dawne zbiory Schaffgotschów:
Johana Anton Schaffgotsch, olej, płótno, wymiary 80x60 cm autor: Wiktor Staszak 2012 r.
Hrabia Johann Anton Schaffgotsch w 1738 roku spisał dyspozycje dotyczące jego majątku. Dobra Chojnik jako fideikomis (utworzony w 1733 roku), miały być niepodzielne i dziedziczone przez jego najstarszego syna, wnuka itp. Zaliczono do nich także księgozbiór (bibliotekę) oraz pozostałe zbiory Schaffgotschów, które dzięki temu mogły być wyłącznie powiększane i wzbogacane.
„Ponadto poprzez niniejszą fundację dotyczącą perptum majątku Chojnik i znajdującej się w Sobieszowie, urządzonej niemałym kosztem biblioteki, wraz ze wszystkim orężem, dziełami sztuki, medalionami (poza spisanymi na odrębnych kartach, gdzie postanowiono, do których dzieci należą), artefaktami, zbrojami i rarytasami, winna ona pozostać po mojej śmierci w tym samym miejscu, a wyznaczeni w moim testamencie panowie egzekutorzy przeprowadzić winni dokładne spisy, o ile takowe nie znajdą się w moich odrębnych zapisach; i umieścić je w hrabiowskim archiwum, bezpiecznie i poza zasięgiem wszelkich niebezpieczeństw, związanych z wojnami etc. i nic nie może być z tego zasobu odjęte”
Zapis ten, mimo wielu "zakrętów dziejowych" był respektowany przez ponad 200 lat. Niestety po 1945 roku wszytko się zmieniło, zbiory zostały rozdzielone i rozproszone, a Schaffgotschianum – "Skarbiec Śląska" przestał istnieć.
Druk reklamowy Biblioteki Schaffgotschów z lat 20. XX wieku (tłumaczenie Tomasz Pryll)
B. Dzisiaj większość najcenniejszych zbiorów Schaffgotschów znajduje się w:
I. Muzeach (wybór najważniejszych):
1. Muzeum Narodowym w Warszawie kilka obiektów, m.in.: portrety Schaffgotschów na płótnie; dwa starodruki (komentarz do Koranu z 2 poł. XVII wieku; Kölnische Chrinik, Köln 1499; grafiki)
2. Muzeum Narodowym we Wrocławiu: setki obiektów, m.in.: malarstwo, grafika, rzemiosło, broń, w tym sztucer myśliwski Napoleona
3. Muzeum Narodowym w Poznaniu w swoim oddziale Wielkopolskim Muzeum Wojskowym: prawie cała zbrojownia (tarcze, miecze, halabardy, łuki, kusze, rusznice, arkebuzy, muszkiety, strzelby, karabiny)
4. Muzeum Narodowym w Krakowie nieliczne obiekty, m.in.: siedem grafik z XIX wieku, trzy kielichy szklane
5. Narodowe Muzeum Morskim w Gdańsku jeden obiekt: model fregaty "Die Estrale" z XVIII wieku
6. Zamku Królewskim na Wawelu nieliczne, ale bardzo cenne: 15 obiektów związanych z odsieczą Wiednia w 1683 roku (rząd na konia, broń); ubiór chłopięcy z XVIII wieku (spodnie, surdut, buty)
7. Park Wielokulturowy - Stara Kopalnia w Wałbrzychu obiekty przeniesione z Muzeum w Wałbrzychu: 622 okazy mineralogiczne, 490 okazów petrograficznych i 23 okazy paleobotaniczne
8. Muzeum Sztuki w Łodzi w Oddziale Pałac Herberta: 22 portrety, w tym Schaffgotschów i Fryderyka II Wielkiego
9. Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie bardzo liczne eksponaty sztuki ludowej, w tym: afrykańskie i azjatyckie
10. Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze nieliczne, m.in. rękopis z XVIII wieku i drewniane karty do gry z XVIII w.
11. Muzeum i Instytut Zoologii PAN w Warszawie w Łomnej pod Warszawą: liczne preparaty dermoplastyczne, w tym ptaków, m.in. kolekcja kolibrów
12. Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego m.in. jaja ptasie
13. Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa w Warszawie obiekty dermoplastyczne, m.in. 58 preparatów ptaków i sztucer skałkowy
II. Bibliotekach (wybór najważniejszych):
1. Bibliotece Narodowej w Warszawie kilkadziesiąt tysięcy książek; 306 jednostek rękopisów w 324 woluminach; 700 grafik, 130 fotografii, 800 rysunków, 190 albumów
2. Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego nieliczne, w tym: siedem starodruków, pięć książek, 11 grafik
3. Bibliotece Uniwersytecka we Wrocławiu kilka tysięcy książek, setki starodruków i rękopisów
4. Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie liczne starodruki, m.in.: patenty i edykty Fryderyka II Wielkiego; trzy wydawnictwa kartograficzne, w tym: Atlas Silesiae (...), Norymberga 1750; trzy rękopisy, w tym: "Beschreibung des ablebens herren grafen von Schaffgotschens a. 1635 den 23 Julij"
5. Bibliotece Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 4413 starodruków (teologia, biblistyka, historia Kościoła); cztery grafiki
6. Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu nieliczne książki, starodruki, grafiki, np. portrety Schaffgotschów
7. Głównej Bibliotece Lekarskiej im. Stanisława Konopki 1767 starodruków, m.in.: Giovani de Vigo, Opera Joannis de Vigo in chyrurgia, Lugduni 1538
III. Archiwach (wybór najważniejszych):
1. Archiwum Państwowym we Wrocławiu 32.338 jednostek aktowych z lat 1312-1945, m.in.: 1100 dokumentów pergaminowych i papierowych, 30.250 jednostek w 22 działach, 955 map z lat 1710-1944
IV. Innych instytucjach:
1. Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu 10 rycin, 269 grafik E. Fuchsa, portrety Schaffgotschów (grafiki), 17 ekslibrisów Schaffgotschów, 200 starodruków, 19.000 lakowych pieczęci, odciski, tłoki pieczętne
C. Część zbiorów Schaffgotschów tworzy podwaliny Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze
Są to (wg stanu na październik 2019 roku):
I. Zbiory przyrodnicze 42.745 obiektów
1. Owady
2. Muszle
3. Skały, minerały i skamieniałości
4. Dermoplastyczne preparaty ptaków
5. Rogi i poroża
6. Jaja ptasie
7. Dermoplastyczne preparaty ssaków
8. Przekroje drzew
9. Skórki
10. Dermoplastyczne preparaty ryb, płazów i gadów
11. Preparaty mokre bezkręgowców, ryb, płazów i gadów
12. Zabytkowe preparaty dermoplastyczne
13. Zielniki i suszki
II. Zbiory historyczne - 1.598 obiektów
1. Pocztówki, zdjęcia, odznaki, monety
III. Zbiory pomocnicze
1. Gipsowe odlewy grzybów
2. Ule figuralne
3. Inne
4. Modele geologiczne
IV. Inne
1. Filmy przyrodnicze– 50 szt.
2. Przeźrocza – kilka tysięcy
3. Zdjęcia – kilka tysięcy
V. Biblioteka -14.951 pozycji
Ekslibris Muzeum Przyrodniczego w jeleniej Górze (90x52), wyk. 1994 r.
W Pawilonie Norweskim w latach 1967-2013
Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze 2016
1. Książki – 5.148 voluminów
2. Czasopisma – 9.538 egzemplarzy 55 tytułów, w tym:
„Fragmenta floristica et geobotanika”, „Polskie Pismo Etnograficzne”, „Rocznik Naukowy Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody – Salamandra”, „Rocznik Nauk Rolniczych”, „Opera Corcontica”, „Aura”, „Królestwo Przyrody”, „Ekonatura”, „National Geographic”, „Karkonosze”, „Krkonoše, Jizerke hory”, „Przegląd Geologiczny”, „Kwartalnik Geologiczny” i wiele innych.
3. Mapy i plany - 265 egzemplarzy
D. Działalność pracowni konserwatorsko-preparatorskiej
Znakomita wiekszość zbiorów przyrodniczych Muzeum to obiekty i preparaty pochodzące z dawnych zbiorów Schaffgotschów, niejednokrotnie wykonane jeszcze przez wybitnych cieplickich preparatorów Georga i Kurta Martinich (ten ostatni pracował w cieplickim muzeum aż do 1950 roku). Zbiory wymagały zawsze i wymagaja do dzisiaj opieki specjalistów-konserwatorów. Tak się złożyło, że w latach 1951-1960 tymi ważnymi pracami nikt się nie zajmował. Dopiero po przeszkoleniu jednego z pracowników muzeum, Stefana Mirosława, w Wilekopolskim Parku Narodowym, to on jako pierwszy polski "konserwator" opiekował się zbiorami przyrodniczymi w latach 1960-1964. Muzeum nie posiadało wówczas wyspecjalizowanej pracowni. Po przeniesieniu Muzeum z Długiego Domu do Pawilonu Norweskiego w 1967 roku i śmierci S. Mirosława, przez długie lata nie było pracowników którzy mogliby zajmować się konserwacją zabytkowych już obiektów, szczególnie preparatów dermoplastycznych. Dopiero w 1987 roku utworzono niewielką pracownię preparatorsko-konserwatorską, którą w latach 1988-2005 kierowała Regina Podsadowska. Pracownia oprócz zabiegów zabezpieczajacych zgromadzone zbiory, zajęła się też wykonywaniem małych preparatów dermoplastycznych.
Od 2006 roku pracownią konserwatorsko-preparatorską muzeum kieruje Tomasz Sokołowski, czołowy polski preparator, który na Mistrzostwach Świata w Preparowaniu w Salzburgu w 2008 roku zdobył wyróżnienia jako jedyny Polak.
Mistrzostwa w Salzburgu były pierwszymi jakie zorganizowano w Europie. Wzięło w nich udział 140 preparatorów różnych ośrodków naukowych, muzeów i uczelni z 25 krajów całego świata.
Nadesłano ok. 500 prac, łącznie ok. 1000 preparatów.
Mistrzostwa odbywały się w dniach 18-24.2.2008 r. w centrum targowym w Salzburgu. Według szacunku organizatora obejrzało je w ciągu 3 dni 40.000 zwiedzających.
Jedynym reprezentantem Polskich Muzeów był Tomasz Sokołowski, preparator z Muzeum Przyrodniczego w Jeleniej Górze. Do tej pory żaden Polak nie uczestniczył w międzynarodowych imprezach tego typu.
15-osobowe jury pod przewodnictwem Larry'ego Bloomquist’a z USA, w skład którego wchodzili mistrzowie preparacji z kilku krajów, przez dwa dni drobiazgowo oceniało nadesłane prace i wyłoniło najlepszych preparatorów. Tytuły mistrzów świata przyznawano jedynie w grupie mistrzowskiej. W pozostałych dwóch grupach w każdej z kategorii wyróżniano niebieskimi, czerwonymi i żółtymi kotylionami okazy, które otrzymały określoną ilość punktów:
od 70 do 79 – kotylion żółty,
od 80 do 89 – kotylion czerwony,
od 90 do 100 – kotylion niebieski.
Pan Tomasz Sokołowski zdobył dwie nagrody - wyróżnienia za swoje prace: czerwony kotylion za łasicę (85 pkt), żółty kotylion za dzika (77 pkt).
Muzeum posiada nowoczesną pracownię konserwatorsko-preparatorską, która już od 2010 roku, dzięki dofinansowaniu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu jest sukcesywnie doposażana.
Dzięki pracy godnego następcy, dawnych cieplickich preparatorów, może poszczycić się najlepszą opieką konserwatorską zbiorów, ich właściwym wykorzystaniem na ekspozycjach, a przede wszystkim wykonanymi niespotykanymi i cennymi preparatmi, często o dużych gabarytach, takimi jak: słoń indyjski, jeleń, byk, tygrys, pyton.
