Władca ten, syn Władysława Wygnańca księcia – seniora Polski, wychowany na wzorcach zachodnioeuropejskich, doceniał wielką rolę zakonów w procesie zagospodarowywania dotychczas mało wykorzystywanych gospodarczo obszarów. To on sprowadził cystersów na Śląsk i osadził ich w Lubiążu.
Dzieło to kontynuowali z sukcesem jego potomkowie, książęta śląscy Henryk I Brodaty i Henryk II Pobożny, zakładając nowe klasztory i sprowadzając licznych osadników na Śląsk. Procesu tego nie zatrzymał nawet najazd mongolski w 1241 roku i śmierć księcia pod Legnicą. Prawnuk Bolesława Wysokiego, książę Bolesław II Rogatka, zwany Łysym, po objęciu księstwa legnickiego sprowadził następnych osadników i zakładał nowe klasztory. To on w 1261 roku sprowadził w rejon Cieplic augustianów. Założyli oni klasztor Clarus Fons, który był prepozyturą klasztoru Najświętszej Panny Marii na Piasku we Wrocławiu. Fundacja klasztoru miała być realizacją testamentu zmarłej żony księcia.
Czy ciepłe źródła miały wpływ na sprowadzenie właśnie tutaj zakonników, trudno jest jednoznacznie stwierdzić, chociaż sama nazwa miejsca Clarus Fons może na to wskazywać. Najprawdopodobniej zadecydowało o tym wiele względów, m.in.: gospodarcze, polityczne, dewocyjne i administracyjne. Klasztor bowiem zawsze budował wokół siebie całe otoczenie społeczne i organizował życie na danym mu obszarze.
Clarus Fons uposażono zaledwie w jedną, nowo lokowaną wieś Horoldestorf (dzisiaj Malinnik – część Cieplic) wraz z 50 łanami ziemi, dochodami i powinnościami oraz dwa tereny po 100 łanów, przeznaczone pod zagospodarowanie i osadnictwo. Zakonnicy otrzymali przywilej założenia dwóch wsi, karczmy, jatki, warsztatu szewskiego i kuźnicy. Aby móc się zagospodarować, zostali zwolnieni z podatków na 20 lat.
Augustianie w Cieplicach gospodarowali kilka lub kilkanaście lat. Jedna wieś i górski, trudny do zagospodarowania teren nie przynosiły im większych zysków. Dlatego też klasztor był słaby pod względem ekonomicznym i nie imponował zapewne rozmachem. Prawdopodobnie, budowle były drewniane i niewielkie. Zakonnicy nie otrzymali też większego wsparcia od księcia ani od możnych rodów rycerskich, które dopiero zaczynały tworzyć swoje majątki na tym obszarze. Z efektów jakie osiągnęli nie był zadowolony także książę Bernard Lwówecki, który ok. 1280 roku rozpoczął władanie w wydzielonym księstwie lwóweckim, w którego skład weszły także tereny Kotliny Jeleniogórskiej. Być może z inicjatywy księcia w 1281 roku augustianów zastąpili joannici (też stosowali regułę augustiańską), sprowadzeni tutaj ze Strzegomia. Bernard Lwówecki nadał im osady Cieplice i Malinnik a także inne, nie wymienione z nazwy, oraz 250 łanów ziemi (z łąkami, wodami, łowiskami, terenami myśliwskimi). Joannici jeszcze tego samego roku dokupili dodatkowo 100 łanów ziemi do zagospodarowania.
Nowi gospodarze Cieplic zaczęli budować solidniejsze obiekty w klasztorze, w pobliżu ciepłych źródeł. W skład tego zespołu wchodziły prawdopodobnie: zabudowania klasztoru, kaplica i szpital dla chorych, korzystających z miejscowej leczniczej wody – niestety nic nie wiadomo o wyglądzie ówczesnych Cieplic i klasztoru, bowiem nie odkryto dotychczas żadnych reliktów z tego okresu. Być może do budowy używano drewna i kamieni, których w okolicy było pod dostatkiem. Obiekty drewniane z całą pewnością przeważały. Jakieś budynki murowane mogły powstać w XIV wieku w samym klasztorze (być może kaplica) i w dobrach rycerza Gotsche Schofa (wieża mieszkalna), który stał się właścicielem Cieplic.
Na początku XV wieku joannici opuścili cieplicki klasztor, a ich miejsce zajęli cystersi z Krzeszowa. O fundacji nowego klasztoru mówi dokument z 1403 roku. Kulisy zamiany joannitów na cystersów są dość niejasne. Faktem jest, że Gotsche II interesował się fundacją, bo m.in. po zakupieniu w 1404 r. Wojcieszyc oddał je natychmiast cystersom z Cieplic.
Niestety nie wiemy jak wyglądały w XV wieku zabudowania klasztoru. Brak jest bowiem tak ikonografii jak i dokumentów z tego okresu, które mogłyby rzucić światło na ten temat. Nie prowadzono też jak dotychczas badań archeologicznych i architektonicznych, które choć w części mogłyby wyjaśnić tą sprawę. Prawdopodobnie to właśnie cystersi rozpoczęli wznoszenie bardziej solidnych obiektów murowanych, które wchodziły w skład zespołu klasztornego.
Cysters
Pierwsza wzmianka dotycząca zabudowy klasztoru pochodzi dopiero z 1537 roku, kiedy to opat krzeszowski zezwolił na budowę przy źródłach leczniczych domu noclegowego (być może chodziło o tzw. Długi Dom). W XVI wieku w klasztorze przeważała jednak zabudowa drewniana. Świadczyć o tym mogą liczne wówczas pożary (w latach 1547, 1582, 1586). Zmusiło to opata i zakonników do wzniesienia klasztoru murowanego. Prace rozpoczęto w 1587 i ukończono w 1616 roku. Niestety niewiadomo jak zespół ten wówczas wyglądał (wspomina się tylko, że klasztor zbudowano na rzucie czworobocznym).
W 1671 roku wielki pożar zniszczył prawie cały konwent. Odbudowę z inicjatywy opata Bernarda Rosy rozpoczęto w latach 80. XVII wieku (klasztor, kościół, Długi Dom) i trwała ona do końca wieku.
Jak wyglądała zabudowa zespołu klasztornego po odbudowie, ilustrują kolejne grafiki z XVIII wieku. Zespół składał się wówczas z otoczonego murem klasztoru z wirydarzem pośrodku, wydzielonymi ogrodami warzywnymi i kwiatowymi, od wschodu do budynku klasztoru przylegała kaplica, łącząca go z kościołem pw. św. Jana Chrzciciela. Wokół kościoła funkcjonował cmentarz, otoczony murem, na teren którego od wschodu wchodziło się przez bramę – dzwonnicę. Od tych zabudowań odsunięty był nieco tzw. Długi Dom. Za nim rozciągał się dziedziniec klasztorny. Tu od północy znajdowały się oficyny gospodarcze i tzw. Biały Dom. Między Białym a Długim Domem znajdował się tzw. Czerwony Dom (jego nazwa wzięła się od Czerwonego Mostu, który był w pobliżu).
W 1711 roku wybuchł pożar który zniszczył doszczętnie kościół i kaplicę – łącznik. Świątynię odbudowano w latach 1712-1714, wg projektu C. Jentscha. Jej o wiele większa bryła wchłonęła wcześniej istniejącą kaplicę.
Po sekularyzacji i odejściu cystersów cały ich majątek został podzielony. Klasztor rozparcelowano następująco: południowe skrzydło zachodnie i wschodnie, kościół, a także szkoła, cmentarz i ogrody klasztorne przeszły na własność cieplickiej parafii katolickiej. Część północna klasztoru oraz części zachodnia i wschodnia, a także Długi Dom, Biały i Czerwony Dom oraz inne budynki gospodarcze przeszły na własność Schaffgotschów. W ręce tego rodu trafiła też bogata i cenna biblioteka klasztorna.
W 1812 roku Schaffgotschowie przeprowadzili gruntowny remont Długiego Domu, a w 1822 roku wieży dzwonnicy. W 1840 roku pożar objął drewniany dach klasztoru, który do tego czasu był kryty gontem. Po odbudowie obiekt ten otrzymał pokrycie dachówką ceramiczną.
Około 1830 roku w Białym Domu znajdowała się siedziba lekarza zdrojowego, później, w latach 80. XIX wieku była tam Łaźnia, a od 1905 roku znajdowały się w nim m.in. hrabiowskie biura.
W 1858 roku na terenie dziedzińca klasztornego, w sąsiedztwie Białego Domu, wzniesiono obudowę źródła Ludwika. Po jej lewej (zachodniej) stronie adaptowano stojącą tu oficynę do celów zabiegowych.
W 1 poł. XIX wieku Schaffgotschowie na pierwszym piętrze budynku klasztornego urządzili bibliotekę, w której przechowywali książki i dokumenty, a także różnego rodzaju osobliwości (modele, rzeźby, obrazy, stroje itp.) oraz broń. W 1847 roku Bibliotekę tą odwiedził Wincenty Pol.
Rozrastające się o egzemplarze etnograficze i przyrodnicze, pozyskiwane coraz częściej w formie zakupów zbiory, spowodowały konieczność przystosowania dla nich dodatkowych powierzchni magazynowo-ekspozycyjnych. W tym celu wygospodarowano dwa piętra w Długim Domu.
Od 1920 roku Schaffgotschowie utworzyli muzeum w Cieplicach, udostępniając swoje zbiory wszystkim, którzy chcieli je obejrzeć. Ogromny, jeden z największych zbiorów muzealnych na Śląsku, dotrwał do 1945 roku.
Nie wszystkie obiekty i budynki należące wówczas do Schaffgotschów były w należytym stanie technicznym. Część z nich wymagała modernizacji i remontów.
W 1944 r. konserwator dolnośląski Günther Grundmann (związany rodzinnie z Cieplicami), zdeponował m.in. w cieplickim Katolickim Urzędzie Parafialnym i Bibliotece Schaffgotschów część bogatych zbiorów Archiwum Państwowego we Wrocławiu. W Cieplicach Niemcy zabezpieczyli też zabytki zrabowane w Polsce, m.in. skarbiec Katedry na Wawelu, Katedry Warszawskiej, dzieła sztuki z Wilanowa, Łazienek, Muzeum Narodowego w Krakowie i z Muzeum Czartoryskich.
Plan Zespołu pocysterskiego
Zespół poklasztorny po 1945 r.
W 1 poł. maja 1945 roku wojska sowieckie zajęły Cieplice. Rozpoczął się typowy wówczas szaber. W ratowaniu dzieł sztuki, w tym polskich skarbów, zapisał się złotymi zgłoskami Pawelski, późniejszy wiceburmistrz Cieplic, który przewoził je potajemnie nocą do biblioteki i dawnego Muzeum Schaffgotschów (tak się bowiem złożyło, że oprócz pałacu, wszystkie obiekty zajmowane niegdyś przez Schaffgotschów przejęło Uzdrowisko Cieplice). W czerwcu tegoż roku część polskich zabytków została wydana władzom Cieplic przez sowieckiego komendanta wojennego Rudniewa. W sierpniu Witold Kieszkowski z Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków z Warszawy przejął arcydzieła sztuki polskiej, o których była mowa wyżej.
Zbiorami poniemieckimi, gromadzonymi, m.in. przez Schaffgotschów bardzo interesował się Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, który chciał przejąć przede wszystkim bibliotekę (80.000 woluminów).
Od wywiezienia z Cieplic biblioteki i bogatych zbiorów muzealnych uchroniła je zdecydowana postawa dyrektora Zakładu Zdrojowego dra Ligasa przy wsparciu starosty powiatowego Wojciecha Tabaki.
Zbiory zabezpieczono w klasztorze i w Długim Domu, a bibliotekę uporządkowano i otwarto 8 czerwca 1947 roku, jako Stację Naukową i Bibliotekę im. J. S. Bandtkiego.
Po upaństwowieniu Uzdrowiska (1948), zlikwidowano bibliotekę i podzielono ją pomiędzy Warszawę i Wrocław, tam trafiła też część zbiorów muzealnych. Po upaństwowieniu zbiorów w 1950 roku utworzono Muzeum w Cieplicach, które zajmowało już tylko dwa piętra Długiego Domu. Wiele najcenniejszych eksponatów wywieziono stąd w 1952 roku do Warszawy, Krakowa, Poznania i Wrocławia. Po remoncie i wywiezieniu muzealiów historycznych i etnograficznych, muzeum nabrało charakteru przyrodniczego z przewagą ornitologii.
Część klasztoru, kościół pw. św. Jana Chrzciciela i Dom Parafialny zajmowała parafia katolicka w Cieplicach Śląskich Zdroju. I ją przejęli pijarzy.
Część klasztoru, należącą niegdyś do Schaffgotschów, przeszła pod zarząd Uzdrowiska Cieplice. W Długim Domu (który był własnością Uzdrowiska) mieściło się nadal muzeum, które podlegało Muzeum Śląskiemu we Wrocławiu (dziś Muzeum Narodowe we Wrocławiu), co wywoływało konflikty między Uzdrowiskiem a Muzeum. Ostatecznie Muzeum Przyrodnicze (taką w końcu otrzymało nazwę) przeniesiono do Pawilonu Norweskiego w Parku Norweskim (1967).
Zespół klasztorny użytkowany był przez różne instytucje. I tak część południową, fragment zachodniej i wschodniej budynku klasztornego zajmował (i zajmuje do dzisiaj) Zakon Pijarów (ul. Cieplicka 9, 11), który prowadzi parafię katolicką w Cieplicach. W budynku dawnej szkoły znajdują się Kancelaria Parafialna i Świetlica dla Dzieci pw. św. Józefa Kalasancjusza oraz Parafialny Zespół Caritas „Cor Cordi”. Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Jeleniej Górze – Cieplicach należy do Parafii Katolickiej, do której należy też wieża – brama z dzwonnicą.
Do Uzdrowiska należały: tzw. Długi Dom, w którym mieściły się różne biura (Zarząd Uzdrowiska Cieplice Spółki z o.o., NSZZ „Solidarność” przy P.P. Uzdrowisko Cieplice, Pracownia Protetyki Stomatologicznej, Gabinet Osteoporozy i Gabinet Densytometryczny) – obecnie w generalnym remoncie (2014 r.), Źródło Wody Termalnej Nr 1 „Marysieńka” i część północna z fragmentami wschodniej i zachodniej budynku klasztoru (tu znajdowała się Pralnia Uzdrowiska, magazyny i warsztaty). W Białym Domu znajdowały się mieszkania prywatne. Czerwony Dom należy do prywatnego właściciela (trwa remont), a dawne oficyny gospodarcze zajmuje Firma Budowlana BUDOM.
Cały pocysterski zespół poklasztorny wymagał wielu zabiegów koserwatorskich. W najlepszym stanie były w owym czasie: część klasztoru zajmowana przez Zakon Pijarów, Kościół, Dom Parafialny i Długi Dom.
Zakony. Dawni i obecni użytkownicy klasztoru
Augustianie
Cystersi
Pismo od Zakonu Cystersów w Polsce
Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych czyli Zakon Szkół Pobożnych. Ustanowiony został 18 listopada 1621 roku przez papieża Grzegorza XV. Regułę Zakonu ustalono w 1622 roku. Nazwa „pijarzy” wywodzi się od łacińskiego „piae” („pius”), co oznacza „pobożny”. Pijarzy prowadzą działalność oświatową i wychowawczą (różne formy), a także naukową, edytorską i wydawniczą. Ślubują czystość, ubóstwo i posłuszeństwo i według tego posłuszeństwa szczególną troską otaczają wychowanie dzieci i młodzieży. Hasłem Zakonu jest: Pietas et Litterae (Pobożność i nauka). Strój: szaty w kroju sutanny, czarne przepasane pasem wiązanym na lewej stronie.
List od o. Józefa Matrasa
Szlak Cystersów
Jedno ze wspólnych, wielowiekowych bogactw dziedzictwa duchowego i kulturowego dla całej Europy pozostawił Zakon Cysterski. Z okazji 900-lecia powstania Zakonu Cystersów Rada Europy w 1990 r. podjęła decyzję o utworzeniu szlaku turystycznego „drogami cystersów”, w ramach programu „europejskich dróg kulturalnych”.
Jedno z odgałęzień tego szlaku biegnie od Portugalii przez Francję i Niemcy do Polski. Ideą główną powstania szlaku było łączenie narodów i krajów europejskich w kultywowaniu i pogłębianiu wiedzy o wspólnych korzeniach naszej tożsamości kulturowej. Uroczyste powołanie Szlaku Cysterskiego w Polsce, odbyło się we wrześniu 1990 roku, w opactwie cystersów w Krakowie–Mogile. Zapoczątkowały go pętle małopolskie z ośrodkami w Sulejowie, Koprzywnicy, Mogile i Szczyrzycu; pętla śląska z ośrodkami w Rudach, Krzeszowie, Henrykowie, Kamieńcu Ząbkowickim, Lubiążu i Trzebnicy; pętla wielkopolska z ośrodkami w Paradyżu, Zemsku – Bledzewie, Łeknie – Wągrowcu, Wieluniu – Przemęcie, Owińsku i Ołoboku oraz pętla pomorsko-kujawska z ośrodkami w Bierzwniku, Kołbaczu, Mironicach, Bukowie Morskim, Oliwie, Pelplinie i Byszewie – Koronowie.
W 1993 roku Fundacja Kultury wytyczyła szlak i opracowała logo Szlaku Cysterskiego w Polsce. W latach 1993-2003 lokalne gminy cysterskie, stowarzyszenia i władze lokalne promowały Szlak Cysterski poprzez organizację jarmarków, festynów, koncertów, wystaw itp. W 1998 roku, odbyły się ogólnopolskie obchody 900-lecia Zakonu Cystersów w Europie.
W 2003 roku powołano Radę Koordynacyjną Szlaku Cysterskiego w Polsce przy Prezesie Polskiej Kongregacji Cystersów. Członkiem Rady zostali m.in. prof. dr hab. Ewa Łużyniecka z Politechniki Wrocławskiej, a także Dariusz Stoces z Fundacji Lubiąż i Stanisław Szmajdziński, wójt gminy Kamienna Góra.
W 2005 roku w Bierzwniku odbyło się Ogólnopolskie Forum Gmin Cysterskich oraz Właścicieli Obiektów Cysterskich i Pocysterskich, a także w tym samym roku zebranie Rady w Krzeszowie. Zebrania Rady odbywają się regularnie. Ostatnie posiedzenie odbyło się w 2008 roku w Pelplinie.
Obiektem pocysterskim jest też klasztor w Cieplicach.
